Μ. Βέργου, Η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς: Αστικολογική και διεθνολογική προσέγγιση, 2025

Πρόλογος

Κυριότερες συντομογραφίες

Εισαγωγή

§1. Προστασία

Α. Πολιτισμός το διακύβευμα της εποχής μας

1. Η σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς

2. Η πολιτιστική κληρονομιά σε κίνδυνο

α. Καταστροφές και λεηλασίες, ένα διαχρονικό φαινόμενο

ι. Από την αρχαιότητα έως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

ιι. Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως τη σύγχρονη εποχή

β. Παραποίηση και οικειοποίηση μνημείων

3. Η εξέλιξη του δικαίου της πολιτιστικής κληρονομιάς

Β. Εννοιολογικές προσεγγίσεις

1. Η ποικιλομορφία των ορισμών

2. Εξουσία των Κρατών για την οριοθέτηση των πολιτιστικών αγαθών

3. Άυλη πολιτιστική κληρονομιά

4. Ακίνητα και κινητά μνημεία

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Δίκαιο των ενόπλων συρράξεων – Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο

γ. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης

δ. Ελληνικό Δίκαιο

5. Ενάλιες αρχαιότητες

6. Αποσπασμένα αγάλματα και τμήματα ακίνητων μνημείων

7. Αρχαία και νεότερα μνημεία

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Πολυπλοκότητα του συστήματος της ελληνικής ρύθμισης

ι. Αυτοδίκαιος χαρακτηρισμός αρχαίων μνημείων

ιι. Χαρακτηρισμός αρχαίων ή νεοτέρων μνημείων μετά την έκδοση διοικητικής πράξης

ιιι. Το αντικείμενο της απόφασης χαρακτηρισμού, οι προϋποθέσεις και η ανάκλησή της

Γ. Μορφές προστασίας ως συμβατικό και εθιμικό δίκαιο

1. Στοιχεία Διεθνούς Εθίμου – Έμφαση στην opinio iuris

2. Οι Διεθνείς Συμβάσεις ως στοιχείο διαμόρφωσης του διεθνούς εθίμου

3. Η συναρμογή του Δικαίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου

4. Απαγόρευση βλάβης

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Διεθνείς Οργανισμοί – Ειδικότερες περιπτώσεις λεηλασίας

γ. Διεθνή Δικαστήρια

δ. Πρακτική Κρατών

ε. Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού

5. Η υποχρέωση διατήρησης

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Διεθνείς Οργανισμοί

6. Ιδιάζουσες μορφές προστασίας: Απαγόρευση παράνομης διακίνησης και υποχρέωση επαναπατρισμού

7. Υποχρέωση διεθνούς συνεργασίας στο σύνολο των μορφών προστασίας

8. Μορφές προστασίας στο Ελληνικό Δίκαιο – Κριτική αποτίμηση

§2. Διακίνηση

Α. Δικαιώματα στα μνημεία ως προϋπόθεση νόμιμης διακίνησης

1. Ιδιαιτερότητες των δικαιωμάτων στα μνημεία

α. Τα μνημεία ως δημόσια αγαθά κατά τις διεθνείς συμβάσεις

β. Ιδιότυπη έννοια κυριότητας και κατοχής κατά τον ν. 4858/2021

2. Ατομικά και συλλογικά δικαιώματα στην πολιτιστική κληρονομιά

α. Το δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτιστική ζωή με τις ειδικότερες εκφάνσεις της διαθεσιμότητας και της πρόσβασης

ι. Διεθνείς Συμβάσεις

ιι. Περιφερειακές Συμβάσεις

β. Δικαιώματα των Αυτοχθόνων

3. Αρμοδιότητες Κράτους προέλευσης

α. Καθορισμός των δικαιωμάτων επί μνημείων από τη νομοθεσία του Κράτους προέλευσης

β. Αρμοδιότητες στα αποσπασμένα αγάλματα και θραύσματα

γ. Αρμοδιότητες στις ενάλιες αρχαιότητες

ι. Χωρικά ύδατα

ιι. Συνορεύουσα Ζώνη – de facto Αρχαιολογική Ζώνη

ιιι. Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, Υφαλοκρηπίδα, Περιοχή

4. Δικαιώματα κατά τον ν. 4858/2021

α. Δικαιώματα του Ελληνικού Δημοσίου

ι. Κυριότητα και νομή του Ελληνικού Δημοσίου

ιι. Κυριαρχικά Δικαιώματα του Ελληνικού Δημοσίου ως παράκτιου Κράτους στις ενάλιες αρχαιότητες

ιιι. Δικαιώματα στα εκκλησιαστικά μνημεία

β. Δικαιώματα ιδιωτών

ι. Κυριότητα σε ακίνητα μνημεία που χρονολογούνται μετά το

ιι. Αναγνώριση κυριότητας σε εισαγόμενα κινητά μνημεία που χρονολογούνται έως το 1453

ιιι. Αναγνώριση κυριότητας σε κινητά μνημεία που χρονολογούνται μετά το 1453

ιν. Αναγνώριση κατοχής σε κινητά μνημεία

ν. Χορήγηση αμοιβής ως συνέπεια δήλωσης

γ. Υποχρεώσεις κυρίων και κατόχων

δ. Δικαίωμα της προσωπικότητας

ι. Συνταγματικές διατάξεις και Αστικός Κώδικας

ιι. Νομολογία

ιιι. Αξίωση άρσης της προσβολής και παράλειψης στο μέλλον

ε. Ποινικές Διατάξεις

Β. Διεθνές συμβατικό και εθιμικό δίκαιο

1. Απαγόρευση διακίνησης σε καιρό πολέμου ή ένοπλης σύρραξης, κατοχής, αποικιοκρατίας

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Διεθνείς Οργανισμοί –Συμβούλιο Ασφαλείας ΟΗΕ

γ. Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού

δ. Νομολογία Διεθνών Δικαστηρίων

ε. Πρακτική Κρατών

2. Νόμιμη προέλευση ως προϋπόθεση νόμιμης διακίνησης

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Διεθνείς Οργανισμοί – UNESCO

γ. Συμβούλιο της Ευρώπης

δ. Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης

ε. Πρακτική Κρατών

ι. Διμερείς Συμφωνίες

ιι. Εθνικές νομοθεσίες

Αμερική

Ευρώπη

Ασία

Αφρική

στ. Κώδικες Δεοντολογίας

3. Αρχή της υποχρέωσης Δέουσας Επιμέλειας κατά τη διακίνηση

α. Δέουσα επιμέλεια και καλή πίστη

β. Κριτήρια συνδρομής της δέουσας επιμέλειας

ι. Σύμβαση UNIDROIT

ιι. Διεθνείς Οργανισμοί

ιιι. Δίκαιο Ευρωπαϊκής Ένωσης

ιν. Κώδικες δεοντολογίας

Γ. Μορφές διακίνησης

1. Δημοπρασία

α. Απαγόρευση δημοπρασίας μνημείου χωρίς νόμιμη προέλευση

β. Δημοπρασία εντός ελληνικής επικράτειας

ι. Απαγόρευση δημοπρασίας μνημείου χωρίς νόμιμη προέλευση – ευθύνη φορέα – απόλυτη ακυρότητα

ιι. Ειδική άδεια φορέα διεξαγωγής δημοπρασίας

ιιι. Ειδική άδεια διοργάνωσης δημοπρασίας

ιν. Λοιποί περιορισμοί διεξαγωγής δημοπρασίας

ν. Σύμβαση παραγγελίας – εντολής για την διενέργεια δημοπρασίας.

2. Μεταβίβαση δικαιωμάτων κατά τον ν. 4858/2021

α. Απαγόρευση διακίνησης μνημείου χωρίς νόμιμη προέλευση

β. Απαγόρευση καλόπιστης κτήσης κυριότητας κινητού μνημείου από μη κύριο

γ. Μεταβίβαση κυριότητας

δ. Μεταβίβαση κατοχής

ε. Κτήση κυριότητας αιτία θανάτου

στ. Κτήση κατοχής αιτία θανάτου

ζ. Ειδικότερες περιπτώσεις

ι. Μεταβίβαση μνημείου που ανήκει που ανήκει σε ν.π.δ.δ., Ο.Τ.Α. ή ν.π.ι.δ

ιι. Μεταβίβαση εκκλησιαστικού μνημείου

ιιι. Μεταβίβαση κυριότητας και κατοχής μνημείου από μουσεία

ιν. Μεταβίβαση κυριότητας και κατοχής μνημείου από αρχαιοπώλες

ν. Δικαίωμα προτίμησης Ελληνικού Δημοσίου

νι. Μεταβίβαση μνημείου στο Δημόσιο

3. Δανεισμός και ανταλλαγή κατά τον ν. 4858/2021

α. Δανεισμός μνημείων που ανήκουν στο Δημόσιο

β. Δανεισμός μνημείων που ανήκουν σε συλλογές μουσείων

γ. Ανταλλαγή μνημείων που ανήκουν στο δημόσιο

4. Εξαγωγή και εισαγωγή κατά την ελληνική νομοθετική ρύθμιση

α. Πολυπλοκότητα της ελληνικής ρύθμισης για την κατ’ εξαίρεση εξαγωγή

β. Υποχρέωση δήλωσης κατά την εισαγωγή

γ. Βραχύχρονη και μακρόχρονη εξαγωγή

δ. Προβληματισμοί για τη συμβατότητα της μακρόχρονης εξαγωγής με υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις

§3. Επαναπατρισμός

Α. Η νομική επιταγή του επαναπατρισμού της πολιτιστικής κληρονομιάς

1. Η απομάκρυνση από τον τόπο προέλευσης (και καταστροφή) των μνημείων ως «πολιτισμική γενοκτονία» ή μορφή εθνοκάθαρσης

2. Ο επαναπατρισμός των μνημείων ως ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων

3. Ο επαναπατρισμός των μνημείων της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς ως δικαίωμα των Ελλήνων Πολιτών και υποχρέωση της Ελληνικής Πολιτείας – νομική φύση και τρόποι διεκδίκησης.

Β. Ο επαναπατρισμός ως συνέπεια παράνομης διακίνησης

1. Διεθνές Δίκαιο

α. Διεθνείς Συμβάσεις

β. Διεθνείς Οργανισμοί

γ. Συμβούλιο της Ευρώπης

2. Δίκαιο Ευρωπαϊκής Ένωσης και ελληνική πράξη προσαρμογής

α. Εννοιολογικές οριοθετήσεις

β. Διαδικασία επαναπατρισμού

3. Η δέουσα επιμέλεια ως προϋπόθεση αποζημίωσης

4.Κρατική Πρακτική

α. Διμερείς Συμφωνίες

β. Εθνικές Νομοθεσίες

γ. Μονομερείς Δηλώσεις

5. Ειδικότερα ο επαναπατρισμός κατόπιν διμερούς σύμβασης ή ad hoc συμφωνίας

α. Η ραγδαία αύξηση των επαναπατρισμών

β. Δυσχέρειες κατά την τεκμηρίωση – Πρόσφατες υποθέσεις ελληνικού ενδιαφέροντος

6. Η αρχή του επαναπατρισμού των παρανόμως διακινηθέντων μνημείων ως αναδυόμενος εθιμικός κανόνας διεθνούς δικαίου

Γ. Υποχρέωση επαναπατρισμού σε ειδικές περιπτώσεις

1. Επαναπατρισμός μνημείων που αφαιρέθηκαν σε ένοπλη σύρραξη, κατοχή ή αποικιοκρατία

α. Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο

ι. Διεθνείς Συμβάσεις

ιι. Συμβούλιο Ασφαλείας Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών

ιιι. Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού

β. Κρατική πρακτική

ι. Πολυμερείς Συμφωνίες

ιι. Εθνικές Νομοθεσίες

ιιι. Νομολογία

Διεθνή Δικαστήρια

Εθνικά Δικαστήρια

ιν. Επαναπατρισμοί κατόπιν διμερούς σύμβασης ή ad hoc συμφωνίας

2. Επανένωση μνημείων

α. Η ιδιαιτερότητα του επαναπατρισμού αποσυναρμολογημένων θραυσμάτων στο κύριο μνημείο και η αρχή της ακεραιότητας των μνημείων – Η Σύμβαση UNIDROIT

β. Η πρακτική της επανένωσης

ι. Νομολογία

ιι. Επαναπατρισμοί κατόπιν διμερούς σύμβασης ή ad hoc συμφωνίας

γ. Ειδικότερα η επανένωση των Μνημείων της Ακρόπολης των Αθηνών

Συμπεράσματα

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Διαδικτυακοί ιστότοποι

Νομολογία Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης

Ευρετήριο κυριότερων όρων

Ευρετήριο Εικόνων

Βιογραφικό σημείωμα Μαρίας Α. Βέργου